کاستی‌های آموزشی در مهندسی معدن را جدی بگیریم
مهندسی معدن مجموعه علوم و فنونی است که از اکتشاف یک کانسار (ذخیره معدنی با ارزش اقتصادی) آغاز می‌شود و تا فرآوری آن ادامه می‌یابد. مهندسی معدن نخستین علمی است که بشریت از ابتدا تاکنون با آن ارتباط نزدیکی داشته است.
به گزارش نمایشگاه بین المللی سنگ ایران، مهندسی معدن و صنعت معدنکاری به‌عنوان یک صنعت بالادستی محسوب شده که تامین‌کننده نیاز اصلی و عمده تمدن بشر از دیرباز تا امروز بوده است.
از جمله مواد و مصالح مصرفی سایر صنایع مانند مس، سرب، روی، طلا، سنگ‌های ساختمانی و... . امروزه با گسترش فناوری و صنعت، نیاز به مواد استراتژیک معدنی شده و همچنین برای تامین پایدار مصالح معدنی به‌عنوان مواد اولیه صنایع پایین‌دست، نیاز به طراحی معادن بزرگ‌تر و عمیق‌تر است که با بزرگ‌تر شدن معادن پیچیدگی‌های مهندسی و طراحی آنها نیز افزایش می‌یابد. اکنون این سوال مطرح می‌شود که با توجه به ضرورت استفاده از علم مهندسی در استخراج‌ها و اکتشافات معدنی، آموزش تخصصی در این حوزه تا چه حد بوده و برنامه‌های آینده در این بخش چه تاثیری بر سطح علمی مهندسی معدنی کشور دارد؟
مهندسی معدن مجموعه علوم و فنونی است که از اکتشاف یک کانسار (ذخیره معدنی با ارزش اقتصادی) آغاز می‌شود و تا فرآوری آن ادامه می‌یابد. مهندسی معدن نخستین علمی است که بشریت از ابتدا تاکنون با آن ارتباط نزدیکی داشته است.
از آغاز تمدن مردم شروع به استفاده از سنگ و سرامیک کرده تا بعدها که بهره‌برداری از فلزات سطحی و نزدیک به سطح زمین آغاز شد. مهندسی معدن به‌عنوان نخستین رشته مهندسی آکادمیک تاریخ برای نخستین‌بار در انگلستان پایه‌گذاری شد. این حرفه به‌علت شرایط سخت کاری، یکی از ۱۰ حرفه دشوار جهان شناخته شده است.
بهره‌گیری از دانش کارشناسان خبره خارجی
سارا یوسفی‌فر، کارشناس زمین‌شناسی اقتصاد درباره برگزاری دوره‌های آموزشی معدنی و زیست‌محیطی از اکتشاف تا فرآوری از سوی مجموعه‌های متخصص گفت: این آموزش‌ها تاکنون از سوی نهادهایی مانند نظام مهندسی معدن انجام می‌شد. به‌طور قطع تنها برگزاری دوره‌های تئوری برای آموزش افراد کافی نخواهد بود و این در حالی است که در دانشگاه‌ها نیز با وجود نیاز دانشجویان معدن، از برگزاری دوره‌های تئوریک کاربردی خبری نیست.
او معتقد است می‌توان از کارشناسان خبره و باتجربه ایرانی که در دیگر کشورها مطرح و در حال فعالیت هستند دعوت کرده و از دانش آنها برای توسعه و رشد فعالیت‌های معدنی همسو با مسائل زیست‌محیطی استفاده کرد. البته کسب تجربه برای فعالان معدنی و کارشناسان ایرانی از دانش‌آموختگان دیگر کشورها نیز موثر خواهد بود. اما مسلم است که در صورت وجود مشکل در ساختار آموزشی، بقیه قسمت‌ها نیز دچار دشواری خواهند شد.
یوسفی‌فر در ادامه بیان کرد: در ایران آنچنان که باید از کارشناسان و فعالان معدنی حمایت نشده و بسیاری از آنها به ناچار عضو مجامع نظام مهندسی خارج از ایران می‌شوند. بنابراین، اگر سطح کاربردی و آموزشی در ایران افزایش پیدا نکند رشدی در حوزه معدن نخواهیم داشت.
نیاز به نگارش گزارش‌های بین‌المللی
محسن نجاران، فعال بخش ژئوشیمی نیز درباره مباحث آموزشی در بخش معدن گفت: صلاحیت کارشناسان معدنی تنها به تحصیلات و آموزشی که افراد دیده‌اند، محدود نمی‌شود. در‌واقع در مبحث زمین‌شناسی تجربه و کار عملیاتی بهترین آموزش است و اگر برای رشد و پیشرفت در بخش معدن تنها به دعوت از بزرگان این حوزه بسنده کنیم و فقط به جنبه تئوری آن بپردازیم، شرایط تغییر نخواهد کرد.
وی بیان کرد: یکی از بحث‌های مهم در رشته‌های زمین‌شناسی و معدنی نوشتن گزارش در سطح بین‌المللی است که با در اختیار داشتن اطلاعات کامل و دقیق زمینه برای گزارش‌نویسی و سندسازی فراهم خواهد شد. همچنین استاندارد بودن تجهیزات و آزمایشگاه‌ها و حضور نیروهای ماهر از دیگر موضوعات مورد نیاز برای تهیه گزارش مستند است.
نگارش گزارش صحیح بین‌المللی و سندسازی باید بر‌مبنای اصول صحیح عملیاتی و نظام‌مند استوار شود که در ایران وجود نداشته و درنهایت نگارش آن نیز امکان ندارد.
نجاران درباره مباحث آموزشی در بخش معدن و محیط‌زیست نیز گفت: اکتشاف، استخراج و فرآوری همگی وابسته به یکدیگر هستند که بهترین آموزش برای کارشناسان در بخش‌های مختلف معدنکاری یادگیری علوم وابسته است تا به تصمیم‌گیری بهتر و منطقی کمک کند.
طراحی یکی از مهم‌ترین بخش‌هاست
احمد حمامی تتماج، کارشناس اکتشاف معدنی گفت: برنامه‌های مختلفی در حوزه معدن و صنایع معدنی با طیف وسیعی وجود دارد و می‌توان به مواردی همچون انجام طرح‌های پژوهشی کاربردی، ارائه دانش فنی تولید صنعتی محصولات جدید، ارزیابی فنی و اقتصادی پروژه‌های معدنی، مشاوره در بهینه‌سازی محصولات تولیدی و استانداردسازی، ارائه خدمات تخصصی آزمایشگاهی و نمونه‌های آزمایشی در زمینه‌های مختلف مهندسی معدن و محیط‌زیست اشاره کرد.
او بیان کرد: طراحی معادن روباز و زیرزمینی، طراحی کارخانه فرآوری مواد معدنی، مطالعات زیست‌محیطی پروژه‌های معدنی، طراحی و ساخت نرم‌افزارهای فنی در زمینه مهندسی معدن و محیط‌زیست معدنی، تدوین استانداردها، دستورالعمل‌ها، ضوابط و معیارها در بخش‌های اکتشاف، استخراج، مکانیک سنگ، فرآوری و محیط‌زیست معدنی، ارزیابی و تخمین ذخیره ظرفیت‌های معدنی نیز از دیگر طرح‌هایی است که مورد توجه معدنکاران و فعالان معدنی قرار می‌گیرد.
حمامی تتماج بر این باور است که بررسی علوم و فنون نوین مانند بیو و نانوفناوری در محیط‌زیست معدن و فرآوری مواد معدنی، استحصال و بازیابی مواد و فلزات گرانبها و عناصر نادر خاکی از کانسنگ‌ها و باطله‌های معدنی و پسماندهای سایر صنایع، طراحی سدهای باطله، فعالیت‌های آموزشی و تخصصی در زمینه‌های تخصصی مهندسی معدن و محیط‌زیست جزو مباحثی است که می‌تواند زمینه معدنکاری را همسو با قوانین زیست‌محیطی و آسیب نرساندن به آن فراهم کند.
به گفته این کارشناس اکتشاف، در صورتی که برنامه‌ای برای دفع باطله‌ها و پسماندهای معدنی نداشته باشیم، فعالیت در این حوزه مشکلات و خطرات زیست‌محیطی بسیاری را به همراه خواهد آورد.
وی افزود: برگزاری دوره‌های تخصصی برای طراحی معادن و کارخانه‌های فرآوری مواد معدنی، آموزش مدیریت باطله‌ها و پسماندهای معدنی، دوره‌های ارزیابی فنی و اقتصادی پروژه‌های معدنی، دوره‌های آموزش نرم‌افزارهای مختلف معدنی و محیط‌زیست معدنی، ایمنی و بازرسی در معادن و صنایع معدنی نیز می‌تواند معدنکاران را برای اجرای پروژه‌ها آماده کند.
استفاده از اطلاعات روز دنیا
فریبا میری، کارشناس معدن درباره تاثیر آموزش معدنکاران و افراد فعال در این حوزه با هدف حمایت از محیط‌زیست گفت: استفاده از آخرین اطلاعات روز دنیا در حوزه معدن و محیط‌زیست و شناسایی ضعف‌های موجود در بخش آموزش و تحقیقات و رفع آنها جزو موارد مهم محسوب می‌شود. همچنین از آنجا که بخش معدن و صنایع معدنی جایگاه خاصی در اشتغال و اقتصاد کشور دارد، باید روش‌های صحیح سرمایه‌گذاری در آن آموزش داده شود و بین دانشگاه و صنعت و معدن همکاری متقابل وجود داشته باشد و دانشگاه به‌تنهایی عهده‌دار این موضوع نباشد.
وی معتقد است بخش معدن و محیط‌زیست نیاز به نیروی ماهر، خلاق و کارآمد دارد. این در حالی است که متاسفانه با وجود افزایش قابل توجه فارغ‌التحصیلان رشته مهندسی معدن، فارغ‌التحصیلان این رشته آمادگی ورود به این بخش را نداشته و باید در ابتدا به کسب تجربه بپردازند و این موضوع نشان‌دهنده ضعف نظام آموزشی است.
میری بر این باور است که باید برنامه‌های آموزشی در این بخش منطبق با پیشرفت فناوری و نیاز کشور باشد زیرا بسیاری از مشکلات و خسارت‌هایی که در زمینه معدن و صنعت به‌ویژه در محیط‌زیست و ایمنی معدن به وجود می‌آید، ناشی از ضعف آموزش است.
نیاز به بازآموزی و به‌روزشدن اطلاعات داریم
بهناز ستوده، فعال معدنی که تجربه فعالیت ۲۵ساله در این حوزه دارد، درباره مباحث آموزشی و زیست‌محیطی بخش معدن گفت: در ۲۵سال گذشته در بخش معدن و زیربخش‌های مربوط آن به نظر می‌رسد آموزش تنها به بخش دانشگاهی محدود شده و کارشناسان بعد از فارغ‌التحصیلی به غیر از تعداد بسیار اندکی به‌دنبال بازآموزی و به‌روز شدن اطلاعات و دانش خود نیستند.
به گفته این عضو سازمان نظام مهندسی معدن، موضوع مهم دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد انگیزه نداشتن استادان دانشگاهی برای به‌روز کردن اطلاعات خود در بخش نرم‌افزاری و استفاده از فناوری‌های نوین رایانه‌ای و همچنین آموزش استفاده از ماشین‌آلات مدرن و به‌روز در بخش معدن و آموزش بوده و سبب گلایه دانشجویان حوزه معدن شده است.
بهناز ستوده افزود: چه بسیار با دانشجویانی برخورد داشتم که گلایه‌شان از بی‌کفایتی و ناکافی بودن دانش استادان بود. به باور من، نخست باید نیازسنجی کرد تا با توجه به ماده معدنی که اولویت بازار، آن را تعیین می‌کند معدنکاری آغاز شود، سپس روش‌های جدید اکتشاف، استخراج و فرآوری آن ماده معدنی را آموزش داده و پیگیری کنیم.
ضرورت صرف هزینه و زمان برای کسب آموزش
علیرضا خداپرست، فعال و طراح معدنی درباره مباحث آموزشی در حوزه معدن و محیط‌زیست گفت: به طور قطع باتوجه به مطالعات قبلی و علاقه‌مندی به تکمیل و افزایش تجربیات در این حوزه، بحث بهینه‌سازی و برگزاری کلاس‌های بین‌المللی با همکاری موسسه «ام‌اوال» را پیشنهاد می‌کنم. در‌واقع اگر کسی بخواهد مطالعاتی در سطح بین‌المللی داشته باشد نیازمند صرف هزینه و زمان است. این فعال و طراح معدنی معتقد است پرداخت هزینه در برابر دریافت دانش روز دنیا، امری لازم و ضروری برای پیشبرد اهداف در حوزه معدن است.
خداپرست با بیان اینکه درحال‌حاضر دوره‌های آموزشی که در ایران برگزار می‌شود استانداردهای لازم را ندارد و گواه این امر شرایط کنونی و سطح پیشرفت در حوزه معدنکاری است، گفت: در دیگر کشورها شاهد هستیم نیروهای متخصص ایرانی در قالب یک مجموعه فعالیت و مطالعات زیادی در زمینه بهینه‌سازی معادن زیرزمینی، برنامه‌ریزی تولید با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای به‌روز در دست دارند. این در حالی است که در ایران برنامه‌ای برای طراحی معادن روباز، طراحی و برنامه‌ریزی تولید، بیشینه کردن ارزش خالص فعلی و کم کردن نسبت باطله‌برداری و... در معدن را پیگیری نمی‌کنند یا ندارند.خداپرست تاکید کرد: هر مجموعه‌ای می‌تواند با دعوت از مشاوران تراز اول خارجی در اجرای پروژه‌ها کارشناسان فعال در پروژه را راهنمایی کرده و با پرورش آنها باعث بهبود شرایط معدنکاران شود.
تعامل جایگزین تقابل محیط‌زیست و معدن شود
احمد آذرگون، کارشناس اکتشافات معدنی معتقد است نخستین موضوعی که از محیط‌زیست و معدن در ذهنمان تداعی می‌شود تقابل این ۲ نهاد به‌جای تعامل میان آنهاست.
او درباره بحث آموزش و مباحث زیست‌محیطی گفت: در فعالیت‌های معدن، موضوع محیط‌زیست از ابتدای عملیات اکتشاف (مناطق حفاظت‌شده و حیات وحش) تا هنگام عملیات استخراج و فرآوری و در نهایت پایان عمر معدن و عملیات مرمت و احیای منطقه معدنکاری را دربرمی‌گیرد. بنابراین باید در دوره‌های آموزشی و دانشگاهی، واحدی برای این مبحث یعنی لزوم توجه به محیط‌زیست در معدنکاری، حفظ و احیای دوباره آن درنظر گرفته و به دانشجویان ارائه شود. البته در ۲ سال اخیر با تغییر برنامه درسی مقطع کارشناسی، این موضوع تا حدی اعمال شده است.
این کارشناس اکتشافات معدنی ادامه داد: خوشبختانه در آزمون کارشناسی ارشد طی سال‌های اخیر، گرایشی با عنوان معدن و محیط‌زیست ارائه شد که جای تشکر دارد. شروع چنین حرکتی می‌تواند آینده مطلوبی برای حفظ محیط‌زیست معادن به ارمغان آورد. آذرگون معتقد است با توجه به اینکه محیط‌زیست به دست بشر دستکاری شده و نیازمند ترمیم، اصلاح و بازگرداندن آن به حالت طبیعی و مشابه اولیه است، لازم است این امر از سوی معدنکاران به طور جدی مورد توجه قرار گیرد. این در حالی است که بر‌اساس تحقیقات، بحث احیا و مرمت معادن در بسیاری از استان‌ها ازجمله فارس نادیده گرفته شده است.
این کارشناس اکتشافات معدنی تاکید کرد: با توجه به بحران کم‌آبی و خشکسالی در بخش گسترده‌ای از کشور و ارتباط مستقیم منابع آب زیرزمینی با محیط‌زیست و معدنکاری، باید این نکته را مورد توجه قرار داد که هر عملی منجر به آسیب‌رساندن به محیط‌زیست، آلودگی و کاهش منابع آب زیرزمینی شود نتیجه‌ای جز متضرر شدن بشر نخواهد داشت.
سخن پایانی
مهندسی معدن در کشور ما متاسفانه علاوه بر تمام نقصان‌های آموزشی گفته شده، دارای کمبودهای بسیار زیادی است. از جمله آنکه برای فارغ‌التحصیلان این رشته، ظرفیت مناسبی در بازار کار درنظر گرفته نشده و این موضوع می‌تواند بر جامعه مهندسی معدن در سال‌های آینده اثری منفی بگذارد و جامعه مهندسی کشور از لحاظ ظرفیت‌های علمی و مهندسی معدنی، خالی شود. این اتفاق با وجود آنکه کشور ما از نظر معدنی در دنیا جایگاه ویژه‌ای دارد، می‌تواند مشکل بزرگی در سال‌های آینده برای کشور و جامعه معدنی ما ایجاد کند.
* صمت
