به گزارش نمایشگاه بین المللی سنگ ایران، توسعه اکتشافات معدن نقش سرنوشت‌سازی در فعالیت‌های معدنی دارد و به‌عبارتی سنگ بنای معدنکاری در تمامی کشورها محسوب می‌شود. دست‌اندرکاران بخش معدن باور دارند اکتشاف مواد معدنی مهم‌ترین رکن آغاز هر پروژه معدنی است و اجرای صحیح آن می‌تواند موفقیت کارهای معدنی را تضمین کند. روزنامه صمت درباره اهمیت اکتشاف در بخش معدن با وحید صائب‌فر، عضو هیات مدیره سازمان نظام‌مهندسی معدن استان تهران گفت‌وگو کرده که در زیر می‌خوانید.

دلایل اهمیت اکتشاف در معدنکاری چیست؟

به‌طورکلی برای تولید هر نوع ماده معدنی و به‌عبارت‌ دیگر انجام عملیات معدنکاری به نقشه و مدلی درباره گسترش سطحی و عمقی ماده معدنی نیاز است؛ به‌طور مثال اگر بخواهیم یک ساختمان را بنا کنیم باید ابتدا نقشه ساختمان را داشته باشیم تا بتوانیم براساس جزییات موجود در نقشه اقدام به برنامه‌ریزی و سپس احداث ساختمان کنیم. به همین ترتیب موقع برنامه‌ریزی برای استخراج و تولید مواد معدنی باید اطلاعات کافی و دقیق از وضعیت ماده معدنی در سطح و عمق زمین وجود داشته باشد تا براساس آن بتوان ماده معدنی را به بهترین روش و با صرف کمترین هزینه و بیشترین بازدهی تولید کرد. کمبود این اطلاعات می‌تواند منجر به بروز مشکلاتی نظیر ضعف استخراج بهینه ماده معدنی از نظر عیار، اختلاط بخش‌های پرعیار با کم‌عیار و در نتیجه افت عیاری ماده معدنی، دپوی اشتباه باطله روی بخش‌های کانه‌دار، بکارگیری روش‌های استخراجی نادرست، انتخاب ماشین‌آلات نامناسب برای استخراج و... شود که مجموع این مشکلات در نهایت سبب شکست معدنکاری و ضرر هنگفت مالکین معدن می‌شود.

 وضعیت ایران در زمینه معدنکاری چگونه است؟

خوشبختانه به‌دلیل تنوع انواع مواد معدنی در سراسر کشور، موقعیت زمین‌شناسی منحصربه‌فرد ایران، وجود زیرساخت‌های لازم برای معدنکاری مثل شبکه راه‌ها، راه‌آهن، برق سراسری، سیستم مخابراتی، انرژی ارزان، وجود بنادر صادراتی در جنوب و شمال کشور، نیروی کار ارزان و فراوان، شرایط اقلیمی خوب در بسیاری از نقاط کشور و همچنین تعداد بسیار زیاد دانش‌آموختگان معدن و زمین‌شناسی، ایران را می‌توان بهشت معدنکاری به‌حساب آورد. آثار و شواهد معدنکاری باقیمانده از هزاران سال پیش در اقصی نقاط کشور حاکی از رونق معدنکاری در تمام ادوار تاریخی در ایران است.

 فعالیت معدنکاری به‌ویژه اکتشاف در ایران با چه چالش‌هایی روبه‌رو است؟

چالش‌های اساسی معدنکاری و بخش اکتشاف را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد. نخستین مورد، قوانین و مقررات حاکم بر فعالیت‌های معدنی است که مجریان آن نهادهای حاکمیتی و دولتی هستند. از جمله این نهادها می‌توان به وزارتخانه‌های میراث فرهنگی و صنعت، معدن و تجارت، سازمان‌های منابع طبیعی، محیط‌زیست و انرژی اتمی و در بعضی موارد وزارت نیرو و وزارت راه و شهرسازی اشاره کرد. گرچه براساس قانون معادن و آیین‌نامه‌های آن، معدنکاری در ایران قانونمند است اما بسیاری از نهادهای دولتی قوانین و آیین‌نامه‌های خود را مقدم بر قانون معادن می‌دانند. دومین چالش اساسی اکتشاف، ضعف شدید مالی اشخاص حقیقی و حقوقی به‌ویژه آن دسته از اشخاصی است که به دولت و شرکت‌های نیمه‌دولتی وابسته نبوده و به شکل خصوصی در معدنکاری فعالیت می‌کنند. به‌دلیل محدودیت مالی بخش خصوصی بسیاری از فعالیت‌های معدنکاری تحت تاثیر کمبود نقدینگی قرار می‌گیرد. چالش دیگر در بخش اکتشاف کمبود متخصص ماهر است.

با گسترش آموزش عالی تعداد زیادی فارغ‌التحصیل معدن و زمین‌شناس در کشور وجود دارد اما از آنجایی ‌که تمام جنبه‌های معدن و معدنکاری به کسب تجربیات عملی نیاز دارد و امروزه در دانشگاه‌ها کمتر به مهارت‌آموزی توجه می‌شود، بسیار از دانش‌آموختگان فاقد مهارت‌های لازم برای پیشبرد امور مختلف مرتبط با معدن از جمله اکتشاف هستند. این کم‌تجربگی در بسیاری از معادن سبب ایجاد ضرر و زیان هنگفتی برای مالکان شده است. یکی از رسالت‌های سازمان نظام‌مهندسی معدن، برگزاری دوره‌های آموزشی برای فارغ‌التحصیلان با تاکید بر دوره‌های مهارت‌آموزی است اما در بسیاری از موارد و بنا به دلایل مختلف، برگزاری این دوره‌ها آنطور که بایدوشاید چندان موفق نبوده است. چهارمین چالش مسائل حاشیه‌ای مثل معارضین محلی، مشکلات تامین سوخت و آب، احداث راه دسترسی، تورم و افزایش پی‌درپی هزینه‌های خدماتی و کارشناسی و... است. چالش آخر نیز نبود کارشناس و مدیر ماهر و باتجربه در کلیه وجوه معدنکاری به‌ویژه اکتشاف است.

از بین این موارد، نبود مدیر ماهر و باتجربه چقدر به فعالیت معدنکاری ضربه می‌زند؟

به‌طورکلی اکتشاف معدنی دربرگیرنده چندین دانش فنی است که شامل تهیه گزارش‌ها و نقشه‌های زمین‌شناسی و معدنی با مقیاس‌های مختلف، بررسی‌های دورسنجی، مطالعات ژئوشیمیایی، برداشت‌های ژئوفیزیکی، طراحی و اجرای انواع حفریات سطحی و عمقی و انواع نمونه‌گیری‌ها می‌شود. در نهایت اطلاعات به نرم‌افزارهای معدنی وارد و موجب ایجاد بانک داده‌ها در محیط GIS و تعبیر و تفسیرهای لازم برای تعیین مدل ماده معدنی و عیار و ذخیره می‌شود. طبق استانداردهای وزارت صنعت، معدن و تجارت، اکتشاف به ۴ مرحله شناسایی، پی‌جویی، عمومی و تفصیلی تقسیم می‌شود و بسیاری از موارد در بعضی از این مراحل چهارگانه با اهداف و مقیاس‌های مختلف اجرا می‌شود؛ بنابراین به یک مدیر پروژه اکتشافی ماهر و باتجربه نیاز است تا به‌ تمامی وجوه فنی، مدیریتی و تقدم و تاخر موارد اشراف داشته باشد تا بتواند هر کدام را براساس اولویت برنامه‌ریزی و هدایت کند؛ به‌عبارت‌ دیگر یک مدیر اکتشاف باید از زمین‌شناسی، ژئوشیمی، ژئوفیزیک، حفاری، آنالیز مواد معدنی، تعبیر و تفسیرهای اکتشافی و نرم‌افزارهای مرتبط با این موارد اطلاع داشته باشد تا بتواند یک پروژه اکتشافی را به‌خوبی پیش ببرد و با موفقیت اجرا کند.

برای داشتن مدیر ماهر به چه شرایطی نیاز است؟

کسب مهارت در جنبه‌های مختلف فعالیت معدنی به‌ویژه اکتشاف بسیار زمان‌بر است. بنا به تجربه شخصی می‌توانم بگویم تربیت مدیر پروژه اکتشافی بیش از ۲۰ سال زمان می‌برد. باور دارم که یک مدیر پروژه اکتشافی ماهر و باتجربه باید میانگین سنی حداقل ۵۰ سال داشته باشد. همچنین این مدیر باید به ثمر رسیدن تعدادی از پروژه‌های اکتشافی خود که در نهایت تبدیل به معدن فعال ‌شده‌اند را در کارنامه خود داشته باشد؛ ضمن اینکه شرط اصلی تربیت چنین مدیری، فراهم بودن بستر مناسب برای انجام کلیه کارهای معدنی و متنوع بودن پروژه‌های اکتشافی است. البته در شرایط حاضر بنا به دلایل مختلف اقتصادی و تحریم‌ها شرایط کمتر برای انجام کارهای معدنی چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی فراهم است؛ به‌ این‌ ترتیب بسترهای لازم برای تربیت مدیران پروژه اکتشافی فراهم نشده است. به‌علاوه اینکه درحال‌حاضر تعداد مدیران پروژه‌های اکتشافی موفق کمتر از تعداد انگشتان دو دوست است. این اشخاص همگی حداقل در ششمین دهه زندگی خود هستند و به‌عبارت ‌دیگر شاید حداکثر ۱۰ سال دیگر کارآیی داشته باشند؛ بنابراین پیش‌بینی می‌شود به‌تدریج کشور با خلأ مدیران پروژه‌های اکتشافی مواجه شود که این برای معدنکاری کشور در سال‌های آتی فاجعه‌بار است.

راه‌حل پیشنهادی شما برای تربیت نسل بعدی مدیران اکتشاف چیست؟

عوامل متعددی می‌توانند در تربیت مدیران پروژه اکتشافی موثر باشند که توضیح آن بسیار مفصل است، اما به‌طور خلاصه می‌توان به چند مورد اشاره کرد؛ مورد نخست توسعه کیفی آموزش عالی به‌جای توسعه کمی در رشته‌های معدن و زمین‌شناسی، کم کردن تعداد دانشجویان و در ادامه تربیت دانش‌آموختگان بااستعداد، علاقه‌مند و باانگیزه است. در این روند می‌توان بر برگزاری دوره‌های مهارت‌آموزی به‌صورت واقعی، نه صوری برای دانشجویان تمرکز کرد. قبل از فارغ‌التحصیلی و اعزام دانشجویان به معادن باید دوره‌های ۶ ماهه برای آنها در نظر گرفت. مورد دوم بحث مالی است. از آنجا که شرایط کاری مهندسان معدن و زمین‌شناس دشوار است و باید دوره‌های طولانی را در مناطق معدنی و دور از خانواده طی کنند، حقوق آنها باید نسبت به سایر مهندسان بسیار بیشتر باشد. این مهم باعث می‌شود این اشخاص رغبت سال‌ها حضور در معادن را داشته باشند.

اگر به کشورهای توسعه‌یافته نگاهی بیندازیم این مسئله کاملا ملاحظه می‌شود؛ به‌طور مثال حقوق یک مهندس معدن با ۱۰ سال سابقه در استرالیا بیش از ۱۵۰ هزار دلار در سال است که بیش از درآمد یک پزشک متخصص است. سوم بسترسازی برای سرمایه‌گذاری در بخش معدن است. در واقع ایجاد بستر مناسب برای تشویق سرمایه‌گذاری در معدن و معدنکاری از طرف دولت باعث می‌شود تعداد معادن فعال بیشتر شود و مهندسان معدن و زمین‌شناسان شاغل بتوانند هر چه بیشتر تجربه کسب کنند. همچنین ایجاد بسترهای لازم برای آمدن کارشناسان باتجربه خارجی به کشور و فراهم کردن شرایط مناسب برای اعزام کارشناسان ایرانی به خارج از کشور برای مهارت‌آموزی و به اشتراک گذاشتن تجربیات فنی، علمی و تجربی از موارد کلیدی در این زمینه است. مورد آخر تقویت نهاد سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور است. این سازمان نهاد اصلی و متولی اکتشافات در کشور است. از آنجا که تعدادی از مدیران پروژه‌های اکتشافی موفق کشور تجربیات خود را از کار در این سازمان به‌دست آورده‌اند، نقش این سازمان تخصصی کلیدی است.

* صمت