به گزارش نمایشگاه بین المللی سنگ ایران، دسترسی به آب یکی از مهم‌ترین متغیرها برای معادن کشور است. ازآنجایی‌که در تمامی مراحل کار معدن، به‌ویژه مرحله فرآوری به آب نیاز است؛ بنابراین در دسترس بودن آب، بازچرخانی و مدیریت آب، مسئله مهمی است که باید مورد توجه معدنکاران کشور قرار بگیرد.

کارشناسان محیط‌زیست باور دارند که فعالیت معدنکاری تاثیر منفی بر محیط‌زیست داشته و باعث بروز مشکلات جدی در آن حوزه می‌شود. به‌عنوان مثال، گوگردزدایی یکی از مراحل مهم در کارخانه‌های فرآوری است و می‌تواند موجب آلودگی هوا شود. مسئله دیگر، اسید موجود در پسابی است که از کارخانه‌ها به سمت سدهای باطله سرازیر می‌شود و می‌تواند آب‌های زیرزمینی را آلوده کند. به‌گفته برخی از هواداران محیط زیست، متاسفانه برخی سرمایه‌گذاران معدنی چندان استانداردها را رعایت نمی‌کنند و به پیامدهای آبی که همراه با اسید به سدهای باطله و در نهایت زمین نفوذ می‌کند، اهمیتی نمی‌دهند.

نحوه مدیریت آب‌های مزاحم، بازچرخانی آب و کاهش پیامدهای معدنکاری برای منابع آب و محیط‌زیست از جمله محورهای گفت‌وگوی با فرامرز دولتی ارده‌جانی، مدیر گروه معدن و محیط‌زیست دانشگاه تهران و متخصص هیدروژئولوژی زیست‌محیطی است که در ادامه می‌خوانید.

در کل، معادن برای چه کاری به آب نیاز دارند و چقدر آب مصرف می‌کنند؟

بسیاری از مواد معدنی برای فرآوری به آب نیاز دارند و در واقع می‌توان گفت که معدنکاری بدون آب معنی ندارد؛ درنتیجه بیشتر معدنکاران به این منبع با ارزش برای پیشبرد برنامه‌های خود وابسته هستند. در این میان، مشکل این است که اغلب معادن ایران در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته‌اند که آب کمتری دارند؛ بنابراین وجود آب در بخش معدن یک مسئله ضروری است. 

وقتی معدنی کشف می‌شود، هم‌زمان گروهی کار مطالعات آب را انجام می‌دهند تا بتوانند فعالیت خود را برنامه‌ریزی کرده و شروع کنند. ممکن است در مناطقی معادنی داشته باشیم که تامین آب برای آنها به صرفه نباشد، در نتیجه معدن را تعطیل می‌کنند. درحال‌حاضر، معادنی که در کشور فعال هستند در نزدیکی خود چاه دارند تا با استخراج آب مورد نیاز خود را تامین کنند. درباره نوع مصارف آب در معادن نیز باید گفت که به‌طور معمول برای شست‌وشو، نظافت، کاهش گردوغبار، فرآوری و خردایش در پیت معدن یا کارخانه از آب استفاده می‌شود.

منظور از آب‌های مزاحم در معدن چیست و با آنها باید چه کار کرد؟

در کنار نیاز ضروری به آب، آبی در معدن وجود دارد که مشکل‌ساز بوده و به اصطلاح آب مزاحم نامیده می‌شود. در این میان، معادن سطحی به‌تدریج رو به پایان هستند، برای رشد فعالیت معدنکاری باید به سمت اعماق زمین حرکت کرد. همچنین از آنجایی‌که فناوری و دانش رو به پیشرفت است و کشف برخی از مواد معدنی زیرزمینی اهمیت زیادی پیدا کرده؛ درنتیجه عمق معدنکاری روز به روز بیشتر شده است. حرکت به سمت اعماق زمین باعث‌شده سطح آب‌های زیرزمینی به‌تدریج کم شود، چراکه با افزایش عمق معدنکاری، آبی که از زیرزمین وارد فضای معدن می‌شود، می‌تواند مشکلات متعددی را ایجاد کند. 

به این ترتیب، جایی آب به‌عنوان نیاز ضروری معدن شناخته می‌شود و جایی هم به‌عنوان مشکل و معضل. وقتی آب در معدن جمع شود، بخش ترابری و حمل‌ونقل دچار مشکل می‌شود و موضوع کنترل فشار و ریزش دیواره‌های معدن پیش می‌آید. همچنین وقتی آب وارد چاله‌های آتشباری می‌شود، معدنکاران مجبور می‌شوند از مواد منفجره خاصی استفاده کنند که ضدآب باشد و این مسئله هزینه‌های معدنکاری را به‌شدت افزایش می‌دهد. در نتیجه گاهی معدنکاری با حضور آب مزاحم، سخت می‌شود.

برای رفع مشکل آب‌های مزاحم در معادن چه باید کرد؟

آب مزاحم مشکلات جدی برای معدنکاری ایجاد می‌کند، اما اگر مدیریت درستی برای آن داشته باشیم، می‌توانیم همین آب‌ها را به‌خوبی برای مقاصد گوناگون استفاده کنیم. با مدیریت جریان این آب، باید از ورود آن به فعالیت‌های روزانه معدن جلوگیری شود. این در حالی است که مدیریت آب در معادن کشور به‌طور معمول عقب‌تر از فعالیت معدنکاری است. متاسفانه ما آنقدر منتظر می‌مانیم که آب وارد معدن شود و تازه وقتی مشکل را دیدیم به فکر چاره می‌افتیم. 

از آنجایی‌که در بیشتر معادن آب کمی وجود دارد، باید آنها را در کف هر طبقه معدنکاری جمع کرده و به‌طور متناوب (بسته به میزان آب) هر دو هفته یک‌بار پمپاژ و از معدن خارج کنیم؛ بنابراین با توجه به اینکه کشور ما با بحران کم‌آبی روبه‌رو است، اگر بتوانیم در مناطق معدنی آب‌های مزاحم را مدیریت کنیم، می‌توانیم در مسیر توسعه پایدار گام‌های موثری برداریم.

برای مدیریت معادن پر آب چگونه باید عمل کرد؟

اگر آبی که وارد معدن شده خیلی زیاد باشد، ناچار هستیم ابتدا آبخوان را با روش‌های ژئوفیزیکی متعدد شناسایی کرده، سپس در مناطق مستعد و خارج از پیت معدن، چاه‌های قائم بزنیم تا آب را استخراج کرده و به سطح زمین بیاوریم و از آن برای امور مختلف معدنکاری استفاده کنیم. در این بین، اگر آب کیفیت خوبی داشته باشد( مثل آب مورد استفاده در معادن شن و ماسه و سنگ‌های ساختمانی) باید آن را تصفیه کنیم. البته این مهم در معادن مس چندان صدق نمی‌کند، به این دلیل که بیشتر مواد معدنی سولفیدی، اسید تولید کرده و کیفیت آب را کاهش می‌دهند. ضمن اینکه اسید، فلزات مختلف را شسته و غلظت آب را افزایش می‌دهد؛ در نتیجه تصفیه آب خیلی دشوار و به‌طور معمول آب تصفیه‌شده غیرقابل استفاده است. البته از آب اسیدی می‌توان برای کنترل گرد و غبار بهره گرفت.

آیا این حرف درست است که معادن آب‌های زیرزمینی را نابود می‌کنند؟

خیر، با این گفته موافق نیستم. معدنکاری با حفظ محیط‌زیست و منابع آب، هیچ منافاتی ندارد، به‌شرط اینکه از روش‌های سنتی دوری کنیم. اگر معدنکاری با هدف توسعه پایدار و به صورت معدنکاری سبز انجام شود، می‌تواند فرصتی برای رشد منطقه فراهم کند. معدنکاری سبز به این معناست که ضمن اینکه فعالیت معدنی را انجام می‌دهیم به محیط‌زیست هم آسیبی نرسانیم. به جای اینکه آب را رها کنیم آن را بازچرخانی کرده و دوباره استفاده کنیم. در شرایط کنونی گروه‌های محیط‌زیست در دنیا خیلی فعال هستند، آنها قبل از شروع به کار معدن موضوعات مختلف مانند آب‌های زیرزمینی، محیط‌زیست، بازسازی بعد از معدنکاری، متروکه کردن معدن، تصفیه آب و... را بررسی می‌کنند. در کشور ما هم باید بخشی از درآمد معدنی برای این مهم هزینه شود.

چگونه می‌توان پیامدهای معدنکاری در محیط‌زیست را کاهش داد؟

اگر معدنکاری اصولی باشد و معدنکار به تعهدات خود به‌درستی عمل کند، می‌توانیم پیامدهای آن را به حداقل برسانیم. در بخش«بعد از معدنکاری» نیز باید به بازسازی در معدن فکر کرد. در قانون بازسازی معدن آمده که باید سرعت پیشرفت معدنکاری با نرخ بازسازی برابر باشد. به این معنی که اگر زمینی را تخریب و ماده معدنی را استخراج می‌کنیم، باید بتوانیم حفره‌های ایجاد شده را پر کنیم. قبل از اینکه ماشین‌آلات وارد فعالیت معدنی شود و به خاک آن منطقه صدمه بزنیم باید پوشش گیاهی را جمع‌آوری و جای دیگری دپو کنیم و بعد از معدنکاری پوشش گیاهی و خاکی به منطقه بازگردد.

در معادن باطله‌های کم‌عیار وجود دارد که ممکن است با فناوری فعلی قابل‌استفاده نباشند؛ بنابراین اغلب معدنکاران آنها را در گوشه‌ای دفن می‌کنند تا شاید برای پنجاه سال آینده بتوانند از آنها استفاده کنند. این باطله‌ها بر اثر تماس با اکسیژن هوا و جریان آب و باد در معرض فرسایش قرار می‌گیرند و می‌توانند برای محیط‌زیست مضر باشند. در این بین، می‌توانیم آنها را به‌خوبی مدیریت کنیم، به این صورت که شیب تپه‌های باطله را کاهش داده، رمپ ایجاد کرده و روی آنها گیاه بکاریم تا هم آب و اکسیژن به آنها نفوذ کند و داخل باطله‌ها آلودگی ایجاد نکند و هم اینکه از فرسایش بیشتر خاک جلوگیری کنیم.

* صمت